کودکان موجودات در حال رشدی هستند و براساس این که در سال های اولیه زندگی چگونه تربیت شوند و آموزش ببینند، سبک خاص رفتاری پیدا می کنند. این سبک رفتاری الگویی تقریباً ثابت و دائمی برای آنها به وجود می آورد، و تعیین کنندهِ نحوه ارتباطات و برخوردهای آنان نیز می باشد. هر خانواده در ارتباط با فرزندان شیوه خاص خود را دارد؛ و این نحوه برخورد، در تلاقی با ساختار ژنتیکی هر فرد، باعث می شود که شخصیت هایی بسیار متفاوت و متمایز شکل بگیرند.
رشد اجتماعی کودکان یکی از حیطه های رشدی است که دقیقاً به ما نشان می دهد آیا فرزند مطابق با سن تقویمی یا شناسنامه ای خود رفتار می کند یا خیر؟ و اگر مطابق با سن شناسنامه ای رفتار نمی کند چه دلایلی برای این مسئله وجود دارد و رفتارهای او چگونه شکل گرفته است؟ یکی از سبک های غلط رفتاری کودکان، ناتوانی در ایجاد و برقراری رابطه سالم با همسالان است؛ یعنی کودکانی وجود دارند که راه های برقراری ارتباط سالم را نمی دانند. این گروه از کودکان بعضاً تحت عنوان «کودکان لوس» نامگذاری می شوند. آن چه در این نوشتار مورد بحث قرار می گیرد عوامل مؤثر در شکل گیری این گونه رفتارهاست.
چرا کودکان لوس می شوند؟
یکی از دلایل لوس شدن کودکان روش های غیرقابل قبول والدین به لحاظ تربیتی است؛ والدین محبت کنندهِ افراطی که معیارهای تربیتی و روش های یادگیری را در نظر نمی گیرند و صرفاً با محبت های بی حد و حساب مانع اجتماعی شدن رفتارهای کودکان می شوند. چنین کودکانی معنای صبر و تحمل را در زندگی نمی آموزند و انسان هایی عجول و شخصیت هایی متزلزل بار خواهند آمد.
چگونه کودکان لوس را اصلاح کنیم؟
چنانچه والدین از روش های غیر قابل قبول دست بردارند و در مورد فرزندان خود قوانین تربیتی درستی را اعمال کنند، و به شرط آن که روش های جدید ثابت و مستمر باشد، می توان امید داشت که این روش ها به تدریج مؤثر واقع شوند.
اگر کودک نوپا یا پیش دبستانی دارید که نشانه هایی از رفتار لوس مآبانه از خود بروز می دهد، چندین روش برای متوقف کردن آن وجود دارد.
جبهه متحد تشکیل دهید
شما، همسرتان و کسی که از بچه مراقبت می کند(مثلاً پرستاربچه) در مورد موقعیتهایی که نیاز به قاطعیت یا نرمش دارد، باید مقررات واحدی داشته باشید. کاپ می گوید:" اگر یکی از والدین قاطع و دیگری بسیار مداراگر باشد، کودک در مورد آنچه می تواند داشته باشد و آنچه نمی تواند داشته باشد، بسیار گیج می شود. و وقتی کمی بزرگتر بشود، برای به دست آوردن چیزی که می خواهد، از سیاست یکی از والدین علیه دیگری سوءاستفاده می کند."
نقش تشویق و تنبیه در تربیت کودک
تشویق و تنبیه دو روش متفاوت تربیتی هستند و بایستی ویژگی هایی داشته باشند تا مؤثر واقع شوند. این دو روش چنانچه به موقع و با اصول درست اعمال گردند، می توانند از لوس شدن کودکان جلوگیری کنند. معمولاً کودکان لوس، والدین تسلیم شونده دارند. آنها در مقابل خواسته های کودک فوراً تسلیم می شوند و هر آن چه که او طلب کند، برایش فراهم می کنند. در خانواده ای که کودک لوس پرورش داده می شود، اثری از روش های تنبیهی مناسب دیده نمی شود. یعنی چنانچه کودک کار اشتباهی مرتکب شود یا این که بخواهد تعیین کننده باشد و به والدین خود دستور دهد یا این که با داد و فریاد و عصبانیت حرف خود را به کرسی بنشاند، در این خانواده هیچ گونه روش مناسبی برای جلوگیری از این رفتارها و جهت دهی به آنها وجود ندارد. این نوع خانواده ها از لحاظ روان شناسی به خانواده های محبت کنندهِ افراطی آزاد گذارنده معروف اند؛ خانواده هایی که بی نهایت توجه، محبت و محافظت در مورد فرزندان خود دارند و در عین حال آنها را برای انجام هرگونه عملی آزاد می گذارند. این مسئله بسیار اهمیت دارد که میزان مقاومت، ایستادگی و انعطاف خود را در برابر فرزندانمان مورد بررسی قرار دهیم. بعضی از والدین پس از مقاومتی کوتاه در مقابل تقاضاهای فرزند، تسلیم می شوند و خواسته های کودک را به همان شکلی که او می خواهد برآورده می کنند. محبت در حد متعادل، توجه به نیازها و برآوردن آن ها در حد معقول و داشتن روش های مناسب و علمی برای تشویق و تنبیه کودکان از جمله مواردی است که بایستی در خانواده وجود داشته باشد.
والدینی محبت کننده و در عین حال قاطع باشیم
وقتی صحبت از قاطع بودن به میان می آید، برخی از والدین تصور می کنند که جدی و قاطع بودن به این معناست که مثلاً پرخاشگر هم باشیم و یا این که چنانچه فرزندمان از ما پیروی نکرد، با زور و خشونت مواردی را به او تحمیل کنیم. حال آن که در مقوله های تربیتی، قاطع و جدی بودن به این معناست که از اصولی پیروی کنیم و قوانینی برای فرزندانمان داشته باشیم، به علاوه، اصرار به اجرای آن قوانین در خانواده وجود داشته باشد. ثبات خُلق و ثبات اندیشه و رفتار در والدین ضروری است. چنانچه اصول تربیتی خود را تغییر دهیم و به گفته های خود چندان اعتقادی نداشته باشیم، فرزندان به اصول و قوانین خانواده پایبند نخواهند شد. پس جدی و قاطع بودن به معنای آن است که در اجرای اصول و قوانین خانواده باری به هر جهت رفتار نکنیم.
همه چیز به موقع و در زمان خود بایستی انجام پذیرد
چنانچه کودکان از قوانین خانواده پیروی نکنند و حتی خلاف آن عمل کنند، برای مثال در جمع فامیل رفتاری از آنها سر بزند که مطابق با موازین تربیتی نباشد، آیا لازم است که مثلاً در جمع مورد تنبیه یا سرزنش قرار گیرند؟ مسلماً نه؛ یادآوری نکات تربیتی و قوانین مورد نظر به کودک بایستی در منزل و به طور خصوصی صورت گیرد. کودکان برای قضاوت دیگران راجع به خودشان اهمیت فراوانی قائلند و چنانچه در حضور دیگران مورد توبیخ قرار گیرند رنجیده خاطر می شوند و در پاره ای موارد رفتارهای تلافی جویانه از آنها سر خواهد زد. چنانچه حریم خانواده امنیت و اطمینان لازم را برای کودک فراهم کند، او به راحتی می تواند اشتباهات خود را بپذیرد و هر موردی را که به او تذکر داده شود تغییر دهد.
نگران "حرف مردم" نباشید
بسیاری از مواقع، لوس شدن محصول موقعیتهایی است که بچه در محیطهای عمومی با والدین کلنجار می رود و مایه شرمساری آنها می شود. با خود عهد کنید که بلافاصله از چنین وضعیتهایی خارج شوید تا برای تسلیم شدن در برابر لوس کردن بچه و مدارای بیهوده با او، وسوسه نشوید. برای مثال، وقتی کودک از این که در جشن تولد دوستش شرکت کرده و هیچ هدیه ای نگرفته آشفته و در هم ریخته است، او را بیرون ببرید و مکانی آرام پیدا کنید تا بتوانید به او کمک کنید تا آرام شود. با بحث و مشاجره یا دادن توضیحات مفصل، او را بیش از پیش تحریک و برافروخته نکنید.مادر"ساشا" شانزده ماهه، موافق این روش است: "همیشه وقتی از پارک بیرون می آیم ساشا ناراحت می شه و می زنه زیر گریه و وقتی می خوام بذارمش توی کالسکه اش، با من دعوا می کنه، اما من باهاش بحث نمی کنم. فقط می ذارمش توی کالسکه و راه می افتم. غالباً هم بعد از چند دقیقه خودش ساکت می شه."
در خانواده های محبت کنندهِ افراطی آزاد گذارنده،کودک لوس پرورش داده می شود
از نقاط حساس دوری کنید
اگر می دانید که وقتی با کودک به خرید بروید حتماً برای اسباب بازی به شما التماس خواهد کرد، سعی کنید او را درخانه یک دوست، فامیل یا پیش پرستارش بگذارید و بعداًَ بدنبال او بروید. با اعمال این روش، ممکن است او پس از مدتی عادت خودش را مبنی بر درخواست همیشگی اسباب بازی در موقع خرید منزل به فراموشی بسپارد. دراین صورت، پس از مدتی می توانید در وضعیتی تازه، باز هم با هم به خرید بروید.دقت کنید که وقتی یکی از شما خسته است به محیط های حساسیت برانگیز نروید. وقتی روزی طولانی و سخت را پشت سر گذاشته اید، بیشتر احتمال دارد تسلیم بچه بشوید، بچه هم اگر خسته باشد یا به اندازه کافی استراحت نکرده باشد، احتمال تحریک شدن و بهانه گیری اش بیشتر است.
بتدریج تغییر رویه دهید
اگر کودک شما قبلاً رفتار لوس مآبانه ای داشته که می خواهید آن را تغییر دهید، رویه ضد لوس کردن خودتان را به آرامی پیش ببرید که به بچه شوک وارد نشود. برای مثال، اگر بچه شما عادت دارد وقتی با هم به سوپر مارکت می روید چندین شکلات و آبنبات چوبی و بیسکویت بردارد، به مرور تعداد آبنبات هایی که اجازه می دهید بردارد کم کنید تا زمانی که تنها اجازه داشته باشد یک شکلات یا آبنبات انتخاب کند.
به لوس کردن کودک خاتمه دهید
از تقویت مثبت استفاده کنید
دکتر تامسون می گوید: قبل از این که با هم به میهمانی یا خرید بروید، به کودک بگویید: "می دونم که وقتی من و تو با هم بریم خرید، تو پسر خیلی خوبی خواهی بود." و اگر بچه واقعاً رفتار خوبی داشت، او را تحسین کنید، و پیش دوستان و فامیل به نحوی که به گوش خودش برسد، از او تعریف و تمجید کنید، مثلاً به این شکل: "نمی دونین مری توی سوپر مارکت چه قدر رفتارش خوب بود، من بهش افتخار می کنم."
بینش کودک را تقویت کنید
کمک کردن به بچه های نیازمند، باعث می شود آنها قدردان چیزهایی که دارند باشند.
خانم "لی" از سینسیناتی می گوید: "من کودک دو ساله ام رو تشویق کردم تا با هم توی خانه چیزایی برای مؤسسه خیریه محله مون جمع کنیم، باور کنین حتی بچه های خیلی کوچیک هم می تونن بفهمن که چه قدر خوشبخت هستند."
نتیجه گیری
رفتارهایی که از کودکان سر می زند و در واقع سبک زندگی آنان را نشان می دهد، آموختنی و اکتسابی است. بنابراین آن چه در مورد شخصیت، عادات، تجربیات و یادگیری کودکان مشاهده می کنیم، همه نشأت گرفته و تأثیرپذیر از محیط زندگیشان است. روش هایی که والدین در قبال فرزندان اعمال می کنند، از جمله روش های تشویقی و تنبیهی، قوانین و مقررات در خانواده، نحوه اجرای قوانین خانواده، انعطاف داشتن، سختگیر، قاطع و یا تسلیم شونده بودن در ساخت فکری کودکان و رفتارهای آنان بسیار مؤثر است.
رشد اجتماعی کودکان یکی از حیطه های رشدی است که دقیقاً به ما نشان می دهد آیا فرزند مطابق با سن تقویمی یا شناسنامه ای خود رفتار می کند یا خیر؟ و اگر مطابق با سن شناسنامه ای رفتار نمی کند چه دلایلی برای این مسئله وجود دارد و رفتارهای او چگونه شکل گرفته است؟ یکی از سبک های غلط رفتاری کودکان، ناتوانی در ایجاد و برقراری رابطه سالم با همسالان است؛ یعنی کودکانی وجود دارند که راه های برقراری ارتباط سالم را نمی دانند. این گروه از کودکان بعضاً تحت عنوان «کودکان لوس» نامگذاری می شوند. آن چه در این نوشتار مورد بحث قرار می گیرد عوامل مؤثر در شکل گیری این گونه رفتارهاست.
چرا کودکان لوس می شوند؟
یکی از دلایل لوس شدن کودکان روش های غیرقابل قبول والدین به لحاظ تربیتی است؛ والدین محبت کنندهِ افراطی که معیارهای تربیتی و روش های یادگیری را در نظر نمی گیرند و صرفاً با محبت های بی حد و حساب مانع اجتماعی شدن رفتارهای کودکان می شوند. چنین کودکانی معنای صبر و تحمل را در زندگی نمی آموزند و انسان هایی عجول و شخصیت هایی متزلزل بار خواهند آمد.
چگونه کودکان لوس را اصلاح کنیم؟
چنانچه والدین از روش های غیر قابل قبول دست بردارند و در مورد فرزندان خود قوانین تربیتی درستی را اعمال کنند، و به شرط آن که روش های جدید ثابت و مستمر باشد، می توان امید داشت که این روش ها به تدریج مؤثر واقع شوند.
اگر کودک نوپا یا پیش دبستانی دارید که نشانه هایی از رفتار لوس مآبانه از خود بروز می دهد، چندین روش برای متوقف کردن آن وجود دارد.
جبهه متحد تشکیل دهید
شما، همسرتان و کسی که از بچه مراقبت می کند(مثلاً پرستاربچه) در مورد موقعیتهایی که نیاز به قاطعیت یا نرمش دارد، باید مقررات واحدی داشته باشید. کاپ می گوید:" اگر یکی از والدین قاطع و دیگری بسیار مداراگر باشد، کودک در مورد آنچه می تواند داشته باشد و آنچه نمی تواند داشته باشد، بسیار گیج می شود. و وقتی کمی بزرگتر بشود، برای به دست آوردن چیزی که می خواهد، از سیاست یکی از والدین علیه دیگری سوءاستفاده می کند."
نقش تشویق و تنبیه در تربیت کودک
تشویق و تنبیه دو روش متفاوت تربیتی هستند و بایستی ویژگی هایی داشته باشند تا مؤثر واقع شوند. این دو روش چنانچه به موقع و با اصول درست اعمال گردند، می توانند از لوس شدن کودکان جلوگیری کنند. معمولاً کودکان لوس، والدین تسلیم شونده دارند. آنها در مقابل خواسته های کودک فوراً تسلیم می شوند و هر آن چه که او طلب کند، برایش فراهم می کنند. در خانواده ای که کودک لوس پرورش داده می شود، اثری از روش های تنبیهی مناسب دیده نمی شود. یعنی چنانچه کودک کار اشتباهی مرتکب شود یا این که بخواهد تعیین کننده باشد و به والدین خود دستور دهد یا این که با داد و فریاد و عصبانیت حرف خود را به کرسی بنشاند، در این خانواده هیچ گونه روش مناسبی برای جلوگیری از این رفتارها و جهت دهی به آنها وجود ندارد. این نوع خانواده ها از لحاظ روان شناسی به خانواده های محبت کنندهِ افراطی آزاد گذارنده معروف اند؛ خانواده هایی که بی نهایت توجه، محبت و محافظت در مورد فرزندان خود دارند و در عین حال آنها را برای انجام هرگونه عملی آزاد می گذارند. این مسئله بسیار اهمیت دارد که میزان مقاومت، ایستادگی و انعطاف خود را در برابر فرزندانمان مورد بررسی قرار دهیم. بعضی از والدین پس از مقاومتی کوتاه در مقابل تقاضاهای فرزند، تسلیم می شوند و خواسته های کودک را به همان شکلی که او می خواهد برآورده می کنند. محبت در حد متعادل، توجه به نیازها و برآوردن آن ها در حد معقول و داشتن روش های مناسب و علمی برای تشویق و تنبیه کودکان از جمله مواردی است که بایستی در خانواده وجود داشته باشد.
والدینی محبت کننده و در عین حال قاطع باشیم
وقتی صحبت از قاطع بودن به میان می آید، برخی از والدین تصور می کنند که جدی و قاطع بودن به این معناست که مثلاً پرخاشگر هم باشیم و یا این که چنانچه فرزندمان از ما پیروی نکرد، با زور و خشونت مواردی را به او تحمیل کنیم. حال آن که در مقوله های تربیتی، قاطع و جدی بودن به این معناست که از اصولی پیروی کنیم و قوانینی برای فرزندانمان داشته باشیم، به علاوه، اصرار به اجرای آن قوانین در خانواده وجود داشته باشد. ثبات خُلق و ثبات اندیشه و رفتار در والدین ضروری است. چنانچه اصول تربیتی خود را تغییر دهیم و به گفته های خود چندان اعتقادی نداشته باشیم، فرزندان به اصول و قوانین خانواده پایبند نخواهند شد. پس جدی و قاطع بودن به معنای آن است که در اجرای اصول و قوانین خانواده باری به هر جهت رفتار نکنیم.
همه چیز به موقع و در زمان خود بایستی انجام پذیرد
چنانچه کودکان از قوانین خانواده پیروی نکنند و حتی خلاف آن عمل کنند، برای مثال در جمع فامیل رفتاری از آنها سر بزند که مطابق با موازین تربیتی نباشد، آیا لازم است که مثلاً در جمع مورد تنبیه یا سرزنش قرار گیرند؟ مسلماً نه؛ یادآوری نکات تربیتی و قوانین مورد نظر به کودک بایستی در منزل و به طور خصوصی صورت گیرد. کودکان برای قضاوت دیگران راجع به خودشان اهمیت فراوانی قائلند و چنانچه در حضور دیگران مورد توبیخ قرار گیرند رنجیده خاطر می شوند و در پاره ای موارد رفتارهای تلافی جویانه از آنها سر خواهد زد. چنانچه حریم خانواده امنیت و اطمینان لازم را برای کودک فراهم کند، او به راحتی می تواند اشتباهات خود را بپذیرد و هر موردی را که به او تذکر داده شود تغییر دهد.
نگران "حرف مردم" نباشید
بسیاری از مواقع، لوس شدن محصول موقعیتهایی است که بچه در محیطهای عمومی با والدین کلنجار می رود و مایه شرمساری آنها می شود. با خود عهد کنید که بلافاصله از چنین وضعیتهایی خارج شوید تا برای تسلیم شدن در برابر لوس کردن بچه و مدارای بیهوده با او، وسوسه نشوید. برای مثال، وقتی کودک از این که در جشن تولد دوستش شرکت کرده و هیچ هدیه ای نگرفته آشفته و در هم ریخته است، او را بیرون ببرید و مکانی آرام پیدا کنید تا بتوانید به او کمک کنید تا آرام شود. با بحث و مشاجره یا دادن توضیحات مفصل، او را بیش از پیش تحریک و برافروخته نکنید.مادر"ساشا" شانزده ماهه، موافق این روش است: "همیشه وقتی از پارک بیرون می آیم ساشا ناراحت می شه و می زنه زیر گریه و وقتی می خوام بذارمش توی کالسکه اش، با من دعوا می کنه، اما من باهاش بحث نمی کنم. فقط می ذارمش توی کالسکه و راه می افتم. غالباً هم بعد از چند دقیقه خودش ساکت می شه."
در خانواده های محبت کنندهِ افراطی آزاد گذارنده،کودک لوس پرورش داده می شود
از نقاط حساس دوری کنید
اگر می دانید که وقتی با کودک به خرید بروید حتماً برای اسباب بازی به شما التماس خواهد کرد، سعی کنید او را درخانه یک دوست، فامیل یا پیش پرستارش بگذارید و بعداًَ بدنبال او بروید. با اعمال این روش، ممکن است او پس از مدتی عادت خودش را مبنی بر درخواست همیشگی اسباب بازی در موقع خرید منزل به فراموشی بسپارد. دراین صورت، پس از مدتی می توانید در وضعیتی تازه، باز هم با هم به خرید بروید.دقت کنید که وقتی یکی از شما خسته است به محیط های حساسیت برانگیز نروید. وقتی روزی طولانی و سخت را پشت سر گذاشته اید، بیشتر احتمال دارد تسلیم بچه بشوید، بچه هم اگر خسته باشد یا به اندازه کافی استراحت نکرده باشد، احتمال تحریک شدن و بهانه گیری اش بیشتر است.
بتدریج تغییر رویه دهید
اگر کودک شما قبلاً رفتار لوس مآبانه ای داشته که می خواهید آن را تغییر دهید، رویه ضد لوس کردن خودتان را به آرامی پیش ببرید که به بچه شوک وارد نشود. برای مثال، اگر بچه شما عادت دارد وقتی با هم به سوپر مارکت می روید چندین شکلات و آبنبات چوبی و بیسکویت بردارد، به مرور تعداد آبنبات هایی که اجازه می دهید بردارد کم کنید تا زمانی که تنها اجازه داشته باشد یک شکلات یا آبنبات انتخاب کند.
به لوس کردن کودک خاتمه دهید
از تقویت مثبت استفاده کنید
دکتر تامسون می گوید: قبل از این که با هم به میهمانی یا خرید بروید، به کودک بگویید: "می دونم که وقتی من و تو با هم بریم خرید، تو پسر خیلی خوبی خواهی بود." و اگر بچه واقعاً رفتار خوبی داشت، او را تحسین کنید، و پیش دوستان و فامیل به نحوی که به گوش خودش برسد، از او تعریف و تمجید کنید، مثلاً به این شکل: "نمی دونین مری توی سوپر مارکت چه قدر رفتارش خوب بود، من بهش افتخار می کنم."
بینش کودک را تقویت کنید
کمک کردن به بچه های نیازمند، باعث می شود آنها قدردان چیزهایی که دارند باشند.
خانم "لی" از سینسیناتی می گوید: "من کودک دو ساله ام رو تشویق کردم تا با هم توی خانه چیزایی برای مؤسسه خیریه محله مون جمع کنیم، باور کنین حتی بچه های خیلی کوچیک هم می تونن بفهمن که چه قدر خوشبخت هستند."
نتیجه گیری
رفتارهایی که از کودکان سر می زند و در واقع سبک زندگی آنان را نشان می دهد، آموختنی و اکتسابی است. بنابراین آن چه در مورد شخصیت، عادات، تجربیات و یادگیری کودکان مشاهده می کنیم، همه نشأت گرفته و تأثیرپذیر از محیط زندگیشان است. روش هایی که والدین در قبال فرزندان اعمال می کنند، از جمله روش های تشویقی و تنبیهی، قوانین و مقررات در خانواده، نحوه اجرای قوانین خانواده، انعطاف داشتن، سختگیر، قاطع و یا تسلیم شونده بودن در ساخت فکری کودکان و رفتارهای آنان بسیار مؤثر است.
